وضعیت آسمان در هفته آخر خرداد 1389

از شرایط رصد هلال شب اول ماه رجب و وضعیت رصدی سیارات در هفته جاری گرفته تا آشنایی با دنباله‌دارها، چگونگی رصد آن‌ها و راهنمای مشاهده دنباله‌دار مک‌نات که این‌شب‌ها در آسمان صبحگاهی ایران نیز دیده می‌شود.

در ساعت 15:45 بیست و دوم خرداد، ماه نو (مقارنه ماه و خورشید) اتفاق می‌افتد. در این حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار می‌گیرد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم. با گذشت زمان، به تدریج ماه در مدار خود جابجا می‌شود، به‌طوری که بخش کوچکی از سطح روشن آن رو به ناظر زمینی قرار می‌گیرد.

در غروب 23 خرداد، هلال‌ ماه حدود 15 درجه از خورشید فاصله گرفته و در لحظه غروب خورشید، ارتفاع ماه از افق غربی حدود 11 درجه است و بنابراین، این هلال که هلال شب اول ماه رجب‌المرجب است، با چشم غیر مسلح دیده می‌شود. برای مشاهده آن نیازمند چشمانی تیزبین و رصدگاهی مناسب با افق غربی باز هستید. طی روز‌های بعد، ماه هر شب دیرتر از شب قبل غروب می‌کند و ضخیم‌تر می‌شود تا این‌که در ساعت 8:59  بیست و نهم خرداد، به تربیع اول می‌رسد.

سیارات

عطارد / تیر: در آسمان صبح‌گاهی و در ارتفاع کمی از افق شرقی است و رصد آن مشکل است.

زهره / ناهید: پس از غروب خورشید، به صورت درخشان‌ترین جرم سماوی در افق غربی دیده می‌شود. در این هفته وارد صورت فلکی خرچنگ / سرطان می‌شود و در شامگاه 25 خرداد، ماه در نزدیکی آن قرار می‌گیرد.

مریخ / بهرام: در ابتدای شب در ارتفاع زیادی از جنوب غرب آسمان قرار دارد. در 27 خرداد، ماه در نزدیکی این سیاره سرخ‌فام قرار می‌گیرد.

مشتری / برجیس: در هنگام سحر، درخشان‌ترین جرم سماوی در جنوب شرقی آسمان است.

زحل / کیوان: پس از غروب خورشید در جنوب آسمان قابل مشاهده است. در شامگاه 28 خرداد، ماه بین این سیاره و مریخ و کمی پایین‌تر از آن‌ها قرار می‌گیرد.

دنباله‌دارها
دنباله‌دارها، اجرام زیبایی هستند که قُدما ظهور آن‌ها را نشانه‌ای از اتفاقی بزرگ و ناخوشایند می‌دانستند. اما ما امروز می‌دانیم که این اجرام از اعضای منظومه شمسی هستند که نورشان را از بازتاب پرتوهای خورشید تامین می‌کنند و متاسفانه به غلط ستاره دنباله‌دار خوانده می‌شوند، زیرا به هیچ وجه ستاره و منبع تولید انرژی نیستند.

دنباله‌دارها اجرامی منجمد از یخ، گاز و غبار هستند. هنگامی که این کره منجمد به خورشید نزدیک می‌شود، گاز و گردوغبار تصعید می‌شود و هاله‌ای مه‌آلود در اطراف هسته دنباله‌دار که جسم اصلی آن را تشکیل می‌دهد، پدید می‌آورد. در اثر تابش پرتوهای خورشید به این توده مه‌آلود، دو دم بلند نیز در اطـراف آن به وجود می‌آید.

هر دنباله‌دار معمولا از سه بخش اصلی تشکیل شده است:

1) هسته با قطر چند کیلومتر که به طور مستقیم قابل مشاهده نیست و شامل ذرات یخ وگازهای منجمد با ابعاد میکرومتر است.

2 ) گیسو، که توده ابر مانند سر دنباله‌دار است و قطرش به چند صد هزار کیلومتر می‌رسد! گیسو را می‌توان به کمک بر همکنش با تابش خورشیدی آشکار کرد.

3 ) دنباله: دنباله‌دارها دو نوع دم یا دنباله دارند. یکی دنباله گرد و غبار که در انعکاس نور خورشید به رنگ زرد کم‌رنگ دیده می‌شود و همان طیف خورشید را دارد؛ و دوم، دنباله پلاسمایی که به دلیل وجود منوکسیدکربن یونیزه (co+ ) به رنگ آبی دیده می‌شود. طول دنباله ممکن است به صدها میلیون کیلومتر برسد.

دنباله‌دارها معمولا در فواصل بسیار دور از خورشید کشف می‌شوند و به دلیل همین فاصله زیاد، ظاهری هم‌چون جسم کم‌نور و مه‌آلود دارند و در واقع فقط گیسوی آنها قابل تشخیص است. اما وقتی به نواحی داخلی منظومه شمسی می‌رسند، مواد ابرمانندی از سر دنباله‌دار خارج می‌شود و دنباله آن را به وجود می‌آورد. در اثر باد خورشیدی، دم دنباله‌دارها معمولا در خلاف جهت خورشید قرار می‌گیرد.

در قرن هفدهم و بر اساس تحقیقات کپلر، نیوتون و هالی، مشخص شد که حرکت‌های عجیب دنباله‌دارها از همان قوانین حرکت سیارات پیروی می‌کند. ادموند هالی موفق شد دوره تناوب و مدار دنباله‌دار درخشانی را که بعدها به نام خودش معروف شد، تعیین کند و مشخص کند که این، همان دنباله‌داری است که از سال‌ها قبل از میلاد به طور تقریبا منظمی با دوره تناوب ۷۶ سال رصد می‌شده است. مدار بیشتر دنباله‌دارها بیضی بسیار کشیده است و دوره تناوب آنها طولانی است، به‌طوری‌که شاید هرگز نتوانیم آن‌ها را بار دیگر ببینیم. مدار بعضی دیگر سهمی و یا هذلولی است که مربوط به دنباله‌دارهای غیر متناوب است و فقط برای یک‌بار به زمین و اطراف آن سر می‌زنند.

یکی از راه‌های معروف شدن اشخاص در نجوم، کشف دنباله‌دارهاست، چرا که هر کس دنباله‌داری را کشف کند به نام خودش ثبت می‌شود. البته حتی امروز هم با وجود ابزارهای قوی عکس‌برداری، چنین کاری آسان نیست و کشف دنباله‌دار نیازمند سال‌ها تجربه و ممارست است. ممکن است شخصی بیش از یک دنباله‌دار کشف کند، به همین دلیل برای جلوگیری از اشتباه، یک نام علمی نیز به آن‌ها داده می‌شود که شامل سال کشف و ترتیب آن در سال مورد نظر است.

دنباله‌دارهای مک‌نات
یکی از معروف‌ترین کاشفان دنباله‌دار، رابرت مک‌نات (McNaught) اخترشناس استرالیایی است. او تاکنون 54 دنباله‌دار به نام خودش ثبت کرده که معروف‌ترین آن‌ها C/2006 P1 است، دنباله‌داری که در سال 2006 / 1385کشف شد و چند ماه پس از کشف به قدر 5- رسید و  به پرنورترین دنباله‌دار چند دهه اخیر تبدیل شد. اما بحث اصلی ما در مورد دنباله‌دار دیگری از این منجم با نام علمی C/2009R1 است که در سپتامبر 2009 / شهریور 1388کشف شد. او این دنباله‌دار را با بررسی تصاویری که چند شب پشت سر هم گرفته بود، کشف کرد. در آن زمان، این دنباله‌دار جسم بسیار کم‌نوری از قدر 17 بود، اما با نزدیک شدن به خورشید، به تدریج پرنور شد. در آخرین گزارش‌های رصدی مشخص شده که قدرش به حدود 6 رسیده و رصدگران باتجربه توانسته‌اند آن را با دوربین دوچشمی مشاهده کنند.
عکس‌های گرفته شده از آن، دنباله باریک و نسبتا کم‌نوری را نشان می‌دهد. در حال حاضر رصدگران نیم‌کره شمالی این شانس را دارند که هنگام سحر و یک ساعت قبل از طلوع خورشید، بتوانند آن را در افق شمال شرقی مشاهده کنند.
این دنباله‌دار در هفته جاری در صورت فلکی برساووش قرار دارد و در 23 خرداد از 2 درجه‌ای جنوب ستاره آلفا - برساووش عبور می‌کند. طی هفته آینده، دنباله‌دار به خورشید نزدیک‌تر می‌شود و ارتفاعش از افق کمتر می‌شود، ولی پیش‌بینی می‌شود که روشنایی آن افزایش پیدا کند.

* امیر حسن زاده کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و عضو انجمن علمی پژوهشی نجم شمال *