هفت شب، هفت آسمان


آسمان این هفته شلوغ است، از ورود سیاره عطارد به آسمان صبح‌گاهی گرفته تا مقارنه ماه با ستارگان سماک اعزل و قلب‌العقرب و وقوع قمر در عقرب! آخر هفته هم به هنگام ظهر، می‌توان جهت دقیق قبله را در هر نقطه از زمین تعیین کرد.

امیر حسن‌زاده*: ماه هر شب نسبت به شب قبل، حدود یک ساعت دیرتر غروب می کند و به تدریج بر هلال روشن آن افزوده می‌شود، تا این‌که در ساعت 3:37 بامداد 7 خرداد به وضعیت ماه کامل(بدر) می‌رسد. در این روز، ماه نصف مدار خود به دور زمین را طی کرده و کل قرص روشن آن رو به زمین قرار گرفته است.

سیارات
عطارد / تیر: این سیاره گریزپا در آسمان صبحگاهی قرار دارد. مشاهده این سیاره به علت نزدیکی به خورشید آسان نیست، اما در صبح‌گاه 5 خرداد، به بیشترین کشیدگی می‌رسد، یعنی فاصله‌اش از خورشید به بیشترین مقدار ممکن می‌رسد و فرصت مناسبی برای مشاهده آن با چشم غیرمسلح فراهم می‌شود. برای مشاهده‌ آن نیازمند افق شرقی بازی هستید تا نیم ساعت قبل از طلوع خورشید، بتوانید این سیاره را در ارتفاع حدود 6 درجه‌ای پیدا کنید.

زهره / ناهید: پس از غروب خورشید، درخشان‌ترین جرم سماوی در افق غربی است و به سادگی قابل تشخیص است. در این هفته، وارد صورت فلکی جوزا / دوپیکر می‌شود.

مریخ / بهرام: در ابتدای شب در ارتفاع زیادی از جنوب غرب آسمان قرار دارد و با رنگ سرخ خود که از دیگر اجرام اطراف پرنورتر است، همچنان در صورت فلکی اسد می‌درخشد.

مشتری / برجیس: در هنگام سحر، درخشان‌ترین جرم آسمانی در افق شرقی است. اگر با دوربین دوچشمی قوی یا تلسکوپ به این سیاره بنگرید، می‌توانید چهار قمر بزرگ آن‌را به همراه نوارهای سطح آن تشخیص دهید.

زحل / کیوان: پس از غروب خورشید در ارتفاع زیادی از جنوب آسمان قابل مشاهده است. رنگ زرد، علامت مشخصه خوبی برای این سیاره حلقه به سر است.

مقارنه ماه و ستارگان
وقتی از دید ناظر، دو جرم سماوی در فاصله نزدیکی از یکدیگر دیده شوند، اصطلاحا گفته می‌شود که مقارنه اتفاق افتاده است.


قمر زمین در حرکت ماهانه خود از کنار ستارگان و سیارات مختلف عبور می کند و این بار در ساعت 00:30 بامداد 4 خرداد ماه، مقارنه ماه و ستاره سماک اعزل، پرنورترین ستاره صورت فلکی سنبله در جنوب غرب آسمان قابل مشاهده است. در این زمان فاصله زاویه‌ای آنها از یکدیگر کمتر از 4 درجه خواهد بود.

قمر در عقرب!
چند روز بعد، ماه کامل در ساعت 4 بامداد روز هفتم خرداد به مقارنه با ستاره قلب‌العقرب می‌رسد. هر چند که در این روز ماه وارد صورت فلکی عقرب شده، اما قمر در برج عقرب نیست!


از چند هزار سال پیش،‌ اخترشناسان مسیر ظاهری حرکت خورشید، ماه و سیارات را که اصطلاحا دایرة‌البروج نامیده می‌شود، به 12 قسمت مساوی تقسیم‌بندی کرد‌ه‌اند که به هر یک از آنها «برج» گفته می‌شود. هشتمین برج، همان عقرب است که در مورد ورود ماه به آن روایت‌هایی وجود دارد، اما به علت حرکت تقدیمی زمین که موجب می‌شود محور دوران وضعی زمین هر 26هزار سال یک‌بار به دور خود بگردد، برج‌ها هم جابجا می‌شوند و در نتیجه، برج‌های تعیین شده در هزاران سال پیش با صور فلکی خود تطابق ندارند.

همین عامل موجب می‌شود که آن تقسیم بندی اعتبار خود را از دست بدهد. بنابراین اگر به تقویم‌های نجومی (در مورد این تقویم‌ها بعدا مفصل صحبت خواهیم کرد) مراجعه کنید و عبارت قمر در عقرب را دیدید و با نگاه به اسمان، قمر زمین را جایی غیر از صورت‌فلکی عقرب پیدا کردید، خیلی تعجب نکنید!

تعیین جهت قبله
هفته گذشته در مورد روش‌های نجومی جهت یابی صحبت کردیم که می‌توانید در سرویس دانش و فناوری سایت خبرآنلاین، این مطلب را بازخوانی کنید. حال به عنوان یکی از کاربردهای علم نجوم بخصوص در امور شرعی، روش تعیین جهت قبله را توضیح می‌دهیم.

قبله، جهتی است که کمترین مسیر بین ناظر و مسجدالحرام را روی سطح کروی زمین مشخص می‌کند. در منطقه ایران، جهت قبله تقریباً در راستای جنوب غربی است و به همین دلیل، معمولا زاویه بین راستای قبله را با جهت جنوب ذکر می‌کنند که به آن، زاویه انحراف گفته می شود. به علت گستردگی کشورمان، این زاویه در شهرهای مختلف، متفاوت است. کمترین آن در شمال غرب(حدود 15 درجه) و بیشترین آن در جنوب شرق ایران (حدود 75 درجه) است.

می توان برای روزهای مختلف سال، حساب کرد که خورشید در چه ساعتی دقیقا در جهت قبله قرار می‌گیرد. این زمان را اصطلاحاً ساعت قبله می‌گویند. اما در روز از سال، شرایط خاصی پیش می‌آید که تمام ناظران روی زمین می‌توانند در یک زمان خاص، جهت قبله را تعیین کنند. در این دو روز خاص، خورشید بر مکه مکرمه عمود می‌تابد و در لحظه اذان ظهر به افق مکه، دقیقا در بالای سر مسجدالحرام دیده می‌شود. در این زمان، خورشید مانند سر پرچمی است که عمود بر زمین خارج شده و اگر از هر جای زمین رو به خورشید بایستیم، عملا رو به قبله ایستاده‌ایم. هرچند که با کمک یک شاخص، جهت قبله را می‌توان دقیق‌تر تعیین کرد. 

در روز جمعه 7 خرداد امسال ، ساعت 13 و 48 دقیقه به وقت تهران که لحظه اذان ظهر در مکه مکرمه است، جهت خلاف سایة شاخص در هر مکان جهت قبله را نشان می‌دهد. بنابراین در این زمان کافی است میله‌ یا تکه‌چوبی را به صورت عمودی ثابت نگه دارید و به جهت سایه آن توجه کنید، در این صورت جهت قبله، خلاف سایه‌ شاخص خواهد بود.

البته اگر به هر دلیلی نتوانستید این کار را در تاریخ ذکر شده انجام دهید، نگران نباشید، چرا که یک یا دو روز اختلاف، تاثیر چندانی نخواهد داشت. ضمن آن‌که خورشید دوباره در تاریخ 24 تیرماه بر شهر مکه عمود می‌تابد و این فرصت دوباره مهیا می‌شود.

نویسنده:امیر حسن‌زاده

 کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و عضو انجمن علمی پژوهشی نجم شمال