وضعیت آسمان در هفته آخر خرداد 1389
آشنایی با دنباله‌دارها، چگونگی رصد آنها و راهنمای
مشاهده دنباله‌دار مک‌نات که این‌شب‌ها در آسمان صبحگاهی ایران نیز دیده
می‌شود.در ساعت 15:45 بیست و دوم خرداد، ماه نو (مقارنه ماه و خورشید) اتفاق می‌افتد. در این حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار می‌گیرد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم. با گذشت زمان، به تدریج ماه در مدار خود جابجا می‌شود، به‌طوری که بخش کوچکی از سطح روشن آن رو به ناظر زمینی قرار می‌گیرد.
در غروب 23 خرداد، هلال ماه حدود 15 درجه از خورشید فاصله گرفته و در لحظه غروب خورشید، ارتفاع ماه از افق غربی حدود 11 درجه است و بنابراین، این هلال که هلال شب اول ماه رجب‌المرجب است، با چشم غیر مسلح دیده می‌شود. برای مشاهده آن نیازمند چشمانی تیزبین و رصدگاهی مناسب با افق غربی باز هستید. طی روزهای بعد، ماه هر شب دیرتر از شب قبل غروب می‌کند و ضخیم‌تر می‌شود تا این‌که در ساعت 8:59 بیست و نهم خرداد، به تربیع اول می‌رسد.
سیارات
عطارد / تیر: در آسمان صبحگاهی و در ارتفاع کمی از افق شرقی است و رصد آن مشکل است.
زهره / ناهید: پس از غروب خورشید، به صورت درخشان‌ترین جرم سماوی در افق غربی دیده می‌شود. در این هفته وارد صورت فلکی خرچنگ / سرطان می‌شود و در شامگاه 25 خرداد، ماه در نزدیکی آن قرار می‌گیرد.
مریخ / بهرام: در ابتدای شب در ارتفاع زیادی از جنوب غرب آسمان قرار دارد. در 27 خرداد، ماه در نزدیکی این سیاره سرخ‌فام قرار می‌گیرد.
مشتری / برجیس: در هنگام سحر، درخشان‌ترین جرم سماوی در جنوب شرقی آسمان است.
زحل / کیوان: پس از غروب خورشید در جنوب آسمان قابل مشاهده است. در شامگاه 28 خرداد، ماه بین این سیاره و مریخ و کمی پایین‌تر از آنها قرار می‌گیرد.
دنباله‌دارها
دنباله‌دارها، اجرام زیبایی هستند
که قُدما ظهور آنها را نشانه‌ای از اتفاقی بزرگ و ناخوشایند می‌دانستند.
اما ما امروز می‌دانیم که این اجرام از اعضای منظومه شمسی هستند که نورشان
را از بازتاب پرتوهای خورشید تامین می‌کنند و متاسفانه به غلط ستاره
دنباله‌دار خوانده می‌شوند، زیرا به هیچ وجه ستاره و منبع تولید انرژی
نیستند.
دنباله‌دارها اجرامی منجمد از یخ، گاز و غبار هستند. هنگامی که این کره منجمد به خورشید نزدیک می‌شود، گاز و گردوغبار تصعید می‌شود و هاله‌ای مه‌آلود در اطراف هسته دنباله‌دار که جسم اصلی آن را تشکیل می‌دهد، پدید می‌آورد. در اثر تابش پرتوهای خورشید به این توده مه‌آلود، دو دم بلند نیز در اطـراف آن به وجود می‌آید.
هر دنباله‌دار معمولا از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
1) هسته با قطر چند کیلومتر که به طور مستقیم قابل مشاهده نیست و شامل ذرات یخ وگازهای منجمد با ابعاد میکرومتر است.
2 ) گیسو، که توده ابر مانند سر دنباله‌دار است و قطرش به چند صد هزار کیلومتر می‌رسد! گیسو را می‌توان به کمک بر همکنش با تابش خورشیدی آشکار کرد.
3 ) دنباله: دنباله‌دارها دو نوع دم یا دنباله دارند. یکی دنباله گرد و غبار که در انعکاس نور خورشید به رنگ زرد کم‌رنگ دیده می‌شود و همان طیف خورشید را دارد؛ و دوم، دنباله پلاسمایی که به دلیل وجود منوکسیدکربن یونیزه (co+ ) به رنگ آبی دیده می‌شود. طول دنباله ممکن است به صدها میلیون کیلومتر برسد.
دنباله‌دارها معمولا در فواصل بسیار دور از خورشید کشف می‌شوند و به دلیل همین فاصله زیاد، ظاهری هم‌چون جسم کم‌نور و مه‌آلود دارند و در واقع فقط گیسوی آنها قابل تشخیص است. اما وقتی به نواحی داخلی منظومه شمسی می‌رسند، مواد ابرمانندی از سر دنباله‌دار خارج می‌شود و دنباله آن را به وجود می‌آورد. در اثر باد خورشیدی، دم دنباله‌دارها معمولا در خلاف جهت خورشید قرار می‌گیرد.
در قرن هفدهم و بر اساس تحقیقات کپلر، نیوتون و هالی، مشخص شد که حرکت‌های عجیب دنباله‌دارها از همان قوانین حرکت سیارات پیروی می‌کند. ادموند هالی موفق شد دوره تناوب و مدار دنباله‌دار درخشانی را که بعدها به نام خودش معروف شد، تعیین کند و مشخص کند که این، همان دنباله‌داری است که از سال‌ها قبل از میلاد به طور تقریبا منظمی با دوره تناوب ۷۶ سال رصد می‌شده است. مدار بیشتر دنباله‌دارها بیضی بسیار کشیده است و دوره تناوب آنها طولانی است، به‌طوری‌که شاید هرگز نتوانیم آنها را بار دیگر ببینیم. مدار بعضی دیگر سهمی و یا هذلولی است که مربوط به دنباله‌دارهای غیر متناوب است و فقط برای یک‌بار به زمین و اطراف آن سر می‌زنند.
یکی از راه‌های معروف شدن اشخاص در نجوم، کشف دنباله‌دارهاست، چرا که هر کس دنباله‌داری را کشف کند به نام خودش ثبت می‌شود. البته حتی امروز هم با وجود ابزارهای قوی عکس‌برداری، چنین کاری آسان نیست و کشف دنباله‌دار نیازمند سال‌ها تجربه و ممارست است. ممکن است شخصی بیش از یک دنباله‌دار کشف کند، به همین دلیل برای جلوگیری از اشتباه، یک نام علمی نیز به آنها داده می‌شود که شامل سال کشف و ترتیب آن در سال مورد نظر است.
دنباله‌دارهای مک‌نات
یکی از
معروف‌ترین کاشفان دنباله‌دار، رابرت مک‌نات (McNaught) اخترشناس
استرالیایی است. او تاکنون 54 دنباله‌دار به نام خودش ثبت کرده که
معروف‌ترین آنها C/2006 P1 است، دنباله‌داری که در سال 2006 / 1385کشف شد و
چند ماه پس از کشف به قدر 5- رسید و به پرنورترین دنباله‌دار چند دهه
اخیر تبدیل شد. اما بحث اصلی ما در مورد دنباله‌دار دیگری از این منجم با
نام علمی C/2009R1 است که در سپتامبر 2009 / شهریور 1388کشف شد. او این
دنباله‌دار را با بررسی تصاویری که چند شب پشت سر هم گرفته بود، کشف کرد.
در آن زمان، این دنباله‌دار جسم بسیار کم‌نوری از قدر 17 بود، اما با نزدیک
شدن به خورشید، به تدریج پرنور شد. در آخرین گزارش‌های رصدی مشخص شده که
قدرش به حدود 6 رسیده و رصدگران باتجربه توانسته‌اند آن را با دوربین
دوچشمی مشاهده کنند.
عکس‌های گرفته شده از آن، دنباله باریک و
نسبتا کم‌نوری را نشان می‌دهد. در حال حاضر رصدگران نیم‌کره شمالی این شانس
را دارند که هنگام سحر و یک ساعت قبل از طلوع خورشید، بتوانند آن را در
افق شمال شرقی مشاهده کنند. 
این دنباله‌دار در هفته جاری در صورت فلکی
برساووش قرار دارد و در 23 خرداد از 2 درجه‌ای جنوب ستاره آلفا - برساووش
عبور می‌کند. طی هفته آینده، دنباله‌دار به خورشید نزدیک‌تر می‌شود و
ارتفاعش از افق کمتر می‌شود، ولی پیش‌بینی می‌شود که روشنایی آن افزایش
پیدا کند.
* امیر حسن زاده کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و
عضو انجمن علمی پژوهشی نجم شمال *
وضعیت آسمان در هفته سوم خردادماه
در طی این هفته، به اواخر ماه قمری نزدیک می‌شویم و این به معنای آن است که ماه به وضعیت هلال آخر ماه خواهد رسید. دراین حالت، ماه در ابتدای شب در آسمان قرار ندارد و در هنگام سحر طلوع می‌کند، بنابراین کمی قبل از طلوع خورشید دیده خواهد شد.
ماه هر روز حدود 50 دقیقه دیرتر طلوع می‌کند و آرام آرام به خورشید نزدیک‌تر می‌شود تا این‌که در ساعت 15:45 بیست و دوم خرداد، ماه نو (مقارنه ماه و خورشید) اتفاق می‌افتد. در این حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و سطح نورانی ماه دقیقا در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم.
اگر صفحه مداری ماه به دور زمین بر صفحه مداری زمین به دور خورشید منطبق بود، در چنین شرایطی می‌بایست ماه از مقابل قرص خورشید عبور می‌کرد و خورشیدگرفتگی اتفاق می‌افتاد. اما صفحه مداری ماه 5 درجه کج‌تر است و به همین دلیل، هر 173.3 روز یک‌بار شرایط مناسب گرفت اتفاق می‌افتد.
وضعیت سیارات
عطارد (تیر): در
آسمان صبحگاهی و در ارتفاع کمی از افق شرقی است. در صبح‌گاه 21 خرداد، در
نزدیکی هلال ماه قرار می‌گیرد، اما مشاهده آن ساده نخواهد بود. 
زهره (ناهید):
پس از غروب خورشید، درخشان‌ترین جرم سماوی در افق غربی است. در صورت فلکی
جوزا (دوپیکر) است و در 21 خرداد در امتداد خط واصل دو ستاره پرنور این
صورت فلکی (پولوکس و کاستور) قرار می‌گیرد.
مریخ (بهرام):
در ابتدای شب در ارتفاع زیادی از جنوب غرب آسمان قرار دارد. در طی این
هفته از کنار ستاره قلب‌الاسد (پرنورترین ستاره صورت فلکی اسد) عبور
می‌کند. رنگ سرخ مریخ در کنار رنگ زرد مایل به سفید قلب‌الاسد و درخشندگی
نسبتا زیاد هر دو جرم سماوی، نشانه خوبی برای پیدا کردن آنها است.
مشتری
(برجیس): در هنگام سحر، به صورت جرم آسمانی درخشانی با رنگ سفید
در افق شرقی دیده می‌شود. در ساعت 4:00 بامداد پانزدهم خرداد، ماه در فاصله
6 درجه‌ای این سیاره قرار می‌گیرد.
زحل (کیوان):
پس از غروب خورشید در ارتفاع زیادی از جنوب آسمان قابل مشاهده است. رنگ
زرد آن نشانه خوبی است.
اورانوس: در هنگام سحر،
در فاصله بسیار کمی از سیاره مشتری قابل رویت است. برای توضیحات بیشتر،
ادامه مطلب را مطالعه فرمایید.
یک نکته: از
آن‌جایی که صفحه گردش سیارات منظومه شمسی به دور خورشید بسیار نزدیک به
یکدیگر است، مسیر حرکت آنها در آسمان زمین نزدیک به مسیر حرکت خورشید است.
این مسیر را دایره‌البروج می‌نامند و از همان 13 صورت‌فلکی عبور می‌کند که
خورشید نیز در حرکت سالیانه خود از آنها می‌گذرد. (به ترتیب: ماهی، بره،
گاو، دوپیکر، خرچنگ، شیر، خوشه، ترازو، کژدم، مارافسای، کمان، بزغاله،
آبریز). این موضوع را می‌توانید این شب‌ها به سادگی بررسی کنید. سیارات
ناهید، مریخ و زحل که شب‌هنگام در آسمان حاضرند، روی این خط قرار دارند.
مقارنه‌های هلال ماه
وقتی از دید ناظر، دو جرم
سماوی در فاصله نزدیکی از یکدیگر دیده شوند، اصطلاحا گفته می شود که مقارنه
اتفاق افتاده است. قمر زمین در حرکت ماهانه خود از کنار ستارگان و سیارات
مختلف عبور می کند. در صبح‌گاه 21 خرداد ماه، مقارنه هلال باریک ماه با
خوشه پروین و هم‌چنین سیاره عطارد اتفاق می‌افتد. اگر افق شرقی بازی دارید،
این شانس را خواهید داشت تا حدود ساعت 5:15 ، هلال ماه را در میان خوشه
پروین و سیاره عطارد رویت کنید. در این زمان، ارتفاع هلال ماه حدود 8 درجه
است و فاصله آن از خوشه پروین 2/2 درجه و از سیاره عطارد، 4.5 درجه است.
این هلال صبحگاهی که درصد روشن آن حدود 2 درصد قرص ماه است، آخرین هلال
قابل رویت جمادی‌الثانی است.
آشنایی با سیاره اورانوس
سیاره اورانوس، اولین
سیاره کشف شده با ابزارهای رصدی است که درسال1781 / 1160 توسط ستاره‌شناس
آماتور انگلیسی، ویلیام هرشل و با تلسکوپی که خودش ساخته بود، کشف گردید.
مدت گردش انتقالی آن به دور خورشید، 84 سال زمینی به طول می‌انجامد. چگالی
این سیاره نیز همانند سیارات گازی دیگر، کم و حدود 1.3 برابر چگالی آب است.
به چهار سیاره مشتری، زحل، اورانوس و نپتون اصطلاحا «غول‌های گازی» گفته می‌شود، چون این سیارات در مقایسه با چهار سیاره نزدیک‌تر به خورشید (عطارد، ناهید، زمین و مریخ) بسیار بزرگ‌ترند و ضمن این‌که جنس آنها از گاز است. اورانوس نیز عمدتا از گاز هیدروژن وهلیوم ومقادیری نیز متان تشکیل یافته است.
رنگ آبی مایل به سبز این سیاره در اثر وجود متان در جو این سیاره ایجاد می‌شود، زیرا پس از ورود پرتوهای سفید خورشید به جو این سیاره، مولکول‌های متان پرتوهای قرمز و فروسرخ را جذب می‌کنند و درنتیجه، پرتوهای بازتاب‌شده از خورشید سهم بیشتری از نورهای آبی و سبز دارد و به همین دلیل، به این رنگ دیده می‌شود. سیاره نپتون نیز شرایط مشابهی دارد.
ویژگی خاص این سیاره، میل محوری استثنایی آن است که به اندازه 98 درجه کج شده و به همین دلیل به اورانوس، سیاره به پهلو خوابیده یا گردن‌شکسته نیز می‌گویند. به احتمال زیاد، برخورد جسمی بزرگ به این سیاره در گذشته دور، عامل این کج شدن محور دوران وضعی است.
قدر سیاره
اورانوس در بهترین وضعیت به 5.7 می‌رسد؛ بنابراین در آستانه رویت با چشم
غیرمسلح قرار دارد. شاید فقط منجمان باتجربه و در آسمان بسیار تاریک
بتوانند این سیاره را آن‌هم به سختی تشخیص دهند. در این هفته فرصت خوبی
برای مشاهده این سیاره فراهم می‌شود، زیرا این سیاره در فاصله بسیار کمی از
سیاره مشتری قرار می‌گیرد. در ساعت 4:30 بامداد 16 خرداد، این دو سیاره به
فاصله نیم درجه‌ای از یکدیگر می‌رسند. اگر با یک دوربین نجومی کوچک به
سیاره مشتری نگاه کنید، علاوه بر مشاهده قمرهای گالیله‌ای آن می‌توانید
سیاره اورانوس را نیز ببینید.
*امیر حسن‌زاده*: کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه
تهران و عضو انجمن علمی-پژوهشی نجم شمال
هفت شب، هفت آسمان
امیر حسن‌زاده*: ماه هر شب نسبت به شب قبل، حدود یک ساعت دیرتر غروب می کند و به تدریج بر هلال روشن آن افزوده می‌شود، تا این‌که در ساعت 3:37 بامداد 7 خرداد به وضعیت ماه کامل(بدر) می‌رسد. در این روز، ماه نصف مدار خود به دور زمین را طی کرده و کل قرص روشن آن رو به زمین قرار گرفته است.
سیارات
عطارد / تیر: این سیاره
گریزپا در آسمان صبحگاهی قرار دارد. مشاهده این سیاره به علت نزدیکی به
خورشید آسان نیست، اما در صبح‌گاه 5 خرداد، به بیشترین کشیدگی می‌رسد، یعنی
فاصله‌اش از خورشید به بیشترین مقدار ممکن می‌رسد و فرصت مناسبی برای
مشاهده آن با چشم غیرمسلح فراهم می‌شود. برای مشاهده آن نیازمند افق شرقی
بازی هستید تا نیم ساعت قبل از طلوع خورشید، بتوانید این سیاره را در
ارتفاع حدود 6 درجه‌ای پیدا کنید.
زهره / ناهید: پس از غروب خورشید، درخشان‌ترین جرم سماوی در افق غربی است و به سادگی قابل تشخیص است. در این هفته، وارد صورت فلکی جوزا / دوپیکر می‌شود.
مریخ / بهرام: در ابتدای شب در ارتفاع زیادی از جنوب غرب آسمان قرار دارد و با رنگ سرخ خود که از دیگر اجرام اطراف پرنورتر است، همچنان در صورت فلکی اسد می‌درخشد.
مشتری / برجیس: در هنگام سحر، درخشان‌ترین جرم آسمانی در افق شرقی است. اگر با دوربین دوچشمی قوی یا تلسکوپ به این سیاره بنگرید، می‌توانید چهار قمر بزرگ آن‌را به همراه نوارهای سطح آن تشخیص دهید.
زحل / کیوان: پس از غروب خورشید در ارتفاع زیادی از جنوب آسمان قابل مشاهده است. رنگ زرد، علامت مشخصه خوبی برای این سیاره حلقه به سر است.
مقارنه ماه و ستارگان
وقتی از دید ناظر، دو جرم
سماوی در فاصله نزدیکی از یکدیگر دیده شوند، اصطلاحا گفته می‌شود که مقارنه
اتفاق افتاده است.
قمر زمین
در حرکت ماهانه خود از کنار ستارگان و سیارات مختلف عبور می کند و این بار
در ساعت 00:30 بامداد 4 خرداد ماه، مقارنه ماه و ستاره سماک اعزل،
پرنورترین ستاره صورت فلکی سنبله در جنوب غرب آسمان قابل مشاهده است. در
این زمان فاصله زاویه‌ای آنها از یکدیگر کمتر از 4 درجه خواهد بود.
قمر در عقرب!
چند روز بعد، ماه کامل در ساعت 4
بامداد روز هفتم خرداد به مقارنه با ستاره قلب‌العقرب می‌رسد. هر چند که در
این روز ماه وارد صورت فلکی عقرب شده، اما قمر در برج عقرب نیست!
از چند
هزار سال پیش، اخترشناسان مسیر ظاهری حرکت خورشید، ماه و سیارات را که
اصطلاحا دایرة‌البروج نامیده می‌شود، به 12 قسمت مساوی تقسیم‌بندی
کرد‌ه‌اند که به هر یک از آنها «برج» گفته می‌شود. هشتمین برج، همان عقرب
است که در مورد ورود ماه به آن روایت‌هایی وجود دارد، اما به علت حرکت
تقدیمی زمین که موجب می‌شود محور دوران وضعی زمین هر 26هزار سال یک‌بار به
دور خود بگردد، برج‌ها هم جابجا می‌شوند و در نتیجه، برج‌های تعیین شده در
هزاران سال پیش با صور فلکی خود تطابق ندارند.
همین عامل موجب می‌شود که آن تقسیم بندی اعتبار خود را از دست بدهد. بنابراین اگر به تقویم‌های نجومی (در مورد این تقویم‌ها بعدا مفصل صحبت خواهیم کرد) مراجعه کنید و عبارت قمر در عقرب را دیدید و با نگاه به اسمان، قمر زمین را جایی غیر از صورت‌فلکی عقرب پیدا کردید، خیلی تعجب نکنید!
تعیین جهت قبله
هفته گذشته در مورد روش‌های نجومی
جهت یابی صحبت کردیم که می‌توانید در سرویس دانش و فناوری سایت خبرآنلاین،
این مطلب را بازخوانی کنید. حال به عنوان یکی از کاربردهای علم نجوم بخصوص
در امور شرعی، روش تعیین جهت قبله را توضیح می‌دهیم.
قبله، جهتی است که کمترین مسیر بین ناظر و مسجدالحرام را روی سطح کروی زمین مشخص می‌کند. در منطقه ایران، جهت قبله تقریباً در راستای جنوب غربی است و به همین دلیل، معمولا زاویه بین راستای قبله را با جهت جنوب ذکر می‌کنند که به آن، زاویه انحراف گفته می شود. به علت گستردگی کشورمان، این زاویه در شهرهای مختلف، متفاوت است. کمترین آن در شمال غرب(حدود 15 درجه) و بیشترین آن در جنوب شرق ایران (حدود 75 درجه) است.
می توان برای روزهای مختلف سال، حساب کرد که خورشید در چه ساعتی دقیقا در جهت قبله قرار می‌گیرد. این زمان را اصطلاحاً ساعت قبله می‌گویند. اما در روز از سال، شرایط خاصی پیش می‌آید که تمام ناظران روی زمین می‌توانند در یک زمان خاص، جهت قبله را تعیین کنند. در این دو روز خاص، خورشید بر مکه مکرمه عمود می‌تابد و در لحظه اذان ظهر به افق مکه، دقیقا در بالای سر مسجدالحرام دیده می‌شود. در این زمان، خورشید مانند سر پرچمی است که عمود بر زمین خارج شده و اگر از هر جای زمین رو به خورشید بایستیم، عملا رو به قبله ایستاده‌ایم. هرچند که با کمک یک شاخص، جهت قبله را می‌توان دقیق‌تر تعیین کرد.
در روز جمعه 7
خرداد امسال ، ساعت 13 و 48 دقیقه به وقت تهران که لحظه اذان ظهر در مکه
مکرمه است، جهت خلاف سایة شاخص در هر مکان جهت قبله را نشان می‌دهد.
بنابراین در این زمان کافی است میله یا تکه‌چوبی را به صورت عمودی ثابت
نگه دارید و به جهت سایه آن توجه کنید، در این صورت جهت قبله، خلاف سایه
شاخص خواهد بود.
البته اگر به هر دلیلی نتوانستید این کار را در تاریخ ذکر شده انجام دهید، نگران نباشید، چرا که یک یا دو روز اختلاف، تاثیر چندانی نخواهد داشت. ضمن آن‌که خورشید دوباره در تاریخ 24 تیرماه بر شهر مکه عمود می‌تابد و این فرصت دوباره مهیا می‌شود.
نویسنده:امیر حسن‌زاده
کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و عضو انجمن علمی پژوهشی نجم شمال